Het leek mij aardig om mijn samenwerkingen met Milou van Ham eens op een rijtje te zetten. Neem vooral een kijkje op haar vernieuwde website waar veel uitgebreidere beschrijvingen te vinden zijn, ook van andere interessante projecten:
In 2013 maakten we Zigzag, glimach voor de Schrijversbuurt in Leiden:
"Op het prominent aanwezige, achthonderd meter lange witte betonnen ‘canvas’ van de woonblokken prijken poëtische zinnen die door de wijk slingeren. Hoe je ook door de buurt loopt, de zinnen zijn steeds schakelbaar." (Bron: https://www.milouvanham.com/portfolio-item/zigzag-glimlach/)
"Robert Winkel van Mei Architecten en Stedenbouwers is sinds 2007 als architect betrokken bij het ontwerpen van het entreegebouw voor Kanaleneiland aan het 5 Mei Plein in Utrecht. In 2012 krijgt Mei Architecten de opdracht van Mitros om hier een woongebouw voor zo’n 100 woningen te ontwerpen. In het gebouw bevinden zich huurwoningen, woon/werkwoningen en maatschappelijk, zelfstandig wonen voor autistische jongeren."
"Bruinja en ik schreven sparrend samen aan de zestien dichtregels. De tegels worden door de betonfabrikant at random in de gevelelementen geplaatst. Hierdoor was het de uitdaging om een samenhangende tekst te schrijven, waarbij elke tegeltekst zowel op zichzelf staat als een natuurlijk, poëtisch verband met de andere vijftien tegelteksten aangaat." (Bron: https://www.milouvanham.com/portfolio-item/rozen-en-beton/)
Daar is de lucht
"Nadat de bewoners twee jaar lang overlast trotseerden van een grootschalige ophoging van de grond in hun wijk nam een zeskoppige bewonerscommissie initiatief voor een kunstopdracht. Overleg met deze Botenbuurtbewoners kwam tot stand tijdens diverse bijeenkomsten."
"Daar is de lucht fungeert als baken en markeert belangrijke zichtlijnen in het Westerpark in de Botenbuurt, Schiedam. Het werk herbergt korte en langere teksten die ingaan op de identiteit van deze specifieke plek. De teksten en windrichtingen vormen een boomstructuur. De windwijzer in de top van de ‘boom’ geeft de windrichting aan." (Bron: https://www.milouvanham.com/portfolio-item/daar-is-de-lucht/)
Over (2017)
"Het vraagstuk van Over was: (hoe) is de gevel een grens of overgangszone tussen verscheidene domeinen? De suggestie van Tsead Bruinja, dichter des vaderlands 2019-2020, en een van mijn talige sparring-partners, om woorden waarin het voorzetsel ‘over’ voorkomt te gebruiken, gaf de doorslag voor de inhoud van het werk. Het idee is toegankelijk én de verzameling over-woorden bleek verrassend groot.
De veertien huishoudens gaven aan welke woorden wel en niet hun voorkeur hebben. Dat resulteerde in deze collectie woorden, per woning: || OVERSTEEK | HAASJE-OVER || OVER EN WEER || DAARTEGENOVER || OVERDWARS | OVERDWALEN || OVERROMPELEN | WAAROVER || OVERANDER | OVERWOLKEN || OVERWEGEN || OVERGAVE || ONOVERTROFFEN | OVERHOOP || OVERZOMEREN | OVERZIEN | OVERWINTEREN || KLAAR-OVER | OVERPEINZING || OVEROEVER | ZEEROVER | OVERZEE || OVERKOMEN || OVERDRAGEN | OVERSTIJGEN || OVEREIND |"
"Over is gemaakt voor de Chinees hardstenen en marmeren vensterbanken, zitbankjes, garage-, en vooral entree- en bergingsdeurdrempels van het (Rotterdam Architectuurprijs 2017 prijswinnende) CPO-project Hooidrift 54-80."
Tijd (2020)
"In opdracht van JD Sports renoveerde Mei architects and planners het winkelpand dat zich op de hoek van de Lijnbaan en de Van Oldenbarneveltplaats bevindt en onderdeel uitmaakt van het Lijnbaan-ensemble. Het uitgangspunt voor de renovatie van de gevels was om deze (grotendeels) terug te restaureren naar het historisch beeld van 1953. Dit hield ook in dat er een nieuw kunstwerk zou worden toegevoegd aan de gevel, als verwijzing naar het originele kunstwerk dat in de jaren ’70 van de vorige eeuw verloren is gegaan." (Bron: https://www.milouvanham.com/portfolio-item/tijd-2020/)
"Tsead Bruinja, dichter des vaderlands 2019-2020, en ik werkten voor Tijd voor de zesde keer samen. We kozen ervoor om vierletterwoorden te gebruiken die naar tijd verwijzen. Dat resulteerde in de sequentie Leef tijd loos: LEEF TIJD LOOS | GLIM GALM KALM – VOOR MIJN DOEI VALT – ZING ZAAI VLAM | STAP FIER ROND. Uit het enorme archief van 50 jaar Poetry International selecteerden Tsead en ik 16 strofes of gedichten, die gaan over tijd. Poetry International droeg zorg voor de toestemmingen om de rechten van de dichters en (indien relevant) de vertalers te gebruiken." (Bron: https://www.milouvanham.com/portfolio-item/tijd-2020/)
Ben je benieuwd naar hoe Tuimelaar eruit ziet? Wil je ons boeken voor je evenement? Bekijk dan de trailer of neem contact op met Productiehuis Explore The North:
Hieronder twee artikelen uit de Leeuwarder Courant en wat achtergrond informatie.
Video + Poëzie + Installatie + Performance - door Jules van Hulst en Tsead Bruinja. Tuimelaar is een productie van Explore the North.
Video en installatie: Jules van Hulst Poëzie: Tsead Bruinja Eindregie: Annelie David Videotechniek: Wieger Steenhuis
RECENSIE
Schermen over liefde - recensie van Tuimelaar
Gebeurtenis: Tuimelaar, performance van Tsead Bruinja en Jules van Hulst Gezien: 11/7, Zalen Schaaf Leeuwarden Productie: Explore The North Publiek: 100 (vier voorstellingen) ★★★★✩
Het begint al als we naar de zaal wandelen. Niet door de gewone ingang, maar buitenom, via de zij-ingang in de Sacramentsstraat, gangen en ruimtes die naar nat beton ruiken en dan pas staan we in de zo vertrouwde grote zaal van Zalen Schaaf. Dichter draagt teksten voor en videokunstenaar maakt beelden. Maar Tuimelaar is nadrukkelijk meer dan dat. Dichter Tsead Bruinja en kunstenaar Jules van Hulst nemen op hun eigen manier een omweg. De laatste bouwde een installatie met een scherm dat over het speelvlak tuimelt, vanachter beschenen door een beamer. Hij is nadrukkelijk partij: niet alleen duwt hij dat scherm voort, maar hij is er zelf ook op te zien. De illusie is dat hij in een doos zit, en bij elke omwenteling weer op zijn snufferd valt. Dan zijn er twee Jules’, drie zelfs. Spiegeling, verdubbeling: Tuimelaar gaat over de liefde, en daarin passen ook die begrippen. Liefde is een strijd, begrijpen we uit de witte schermpakken die Jules van Hulst en Tsead Bruinja allebei dragen. Een strijd om het hart. Maar liefde is ook een economisch model, declameert Bruinja. Bij sites als Tinder draait het om de clicks, en dus nadrukkelijk niet om duurzame liefde. Bij deze laatste van vier voorstellingen draagt Bruinja zijn tekst voor in het Fries (de andere drie werden afgewikkeld in het Nederlands). Het is een tekst met de kracht van de herhaling en aangrijpende beelden. Ook hij weert zich theatraal: regisseur Annelie David bracht hem het nodige bij over besef van de ruimte. Toch ontkennen de heren in het nagesprek dat het de bedoeling was om theater te maken. Dat klopt ook wel: ze spelen niet dat ze een ander zijn, en van een chronologische opbouw, laat staan zoiets als catharsis, is ook geen sprake. Dan is het maar een performance, waarin poëzie, spoken word en beeld knap samen optrekken zonder nou heel exact te rijmen en waarin interessante zaken aan de orde worden gesteld. Pasklare antwoorden zijn er niet, dat is bij de liefde in het echte leven immers ook niet zo.
Dichter Tsead Bruinja en kunstenaar Jules van Hulst hebben samen een voorstelling gemaakt. Tuimelaar gaat over de liefde, maar is geen liefdesverhaal. Een performance met video, poëzie en installatie. Een verhaal zonder op- en afgang, zonder begin en einde.
Dichter Tsead Bruinja en kunstenaar Jules van Hulst hebben samen een voorstelling gemaakt. Tuimelaar gaat over de liefde, maar is geen liefdesverhaal. Een performance met video, poëzie en installatie. Een verhaal zonder op- en afgang, zonder begin en einde.
Even pauze. Het repeteren, voltooien en verfijnen van Tuimelaar is intensief, zeggen dichter Tsead Bruinja en kunstenaar Jules van Hulst. In een schaars verlichte grote zaal in Zalen Schaaf in Leeuwarden zijn de mannen samen met regisseur Annelie David bezig Tuimelaar te componeren tot één geheel. Alle ingrediënten zijn er. Voor zaterdag moet alles bij elkaar zijn gekomen.
Het idee voor de performance is van Van Hulst. Die werkte al eens eerder samen met Bruinja (in 2018 verzorgden ze samen met zanger en cabaretier Herman van Veen een projectie op de Oldehove). Een jaar geleden zijn ze gaan praten. Over de liefde, over wat er zich in hun leven afspeelt. Er zijn heel wat teksten over en weer gestuurd. ,,Bruinja doet een groot beroep op mijn belevingswereld. We verschillen van elkaar, maar er is een soort van figuratieve absurditeit waar we beide een beroep op kunnen doen.’’ Bruinja waardeert vooral de open blik waarmee Van Hulst dingen maakt. ,,Hij vult niet alles vooraf in.’’ En er is nog iets. Bruinja lachend: ,,Jules heeft iets heel strengs.’’ Maar dat is alleen maar goed. ,,Het is betrokkenheid.’’
Tuimelaar gaat over de liefde, maar is geen liefdesverhaal zeggen de mannen. Dus geen voor de hand liggende tragiek en geen happy end. ,,Er is ook geen begin of een eind van het verhaal.’’ Bruinja schreef voor de voorstelling gedichten. ,,Die had ik nooit geschreven als ik Tuimelaar niet zou maken.’’ Eentje daarvan is geïnspireerd op een ervaring die hij had als kind. ,,Ik had er nooit meer aan gedacht, tot nu.’’ Indertijd was het zogeheten ‘glaasje draaien’ erg in. Bruinja’s familie waagde zich er ook eens aan. ,,Mijn moeder was erg ziek’’, herinnert hij zich. ,,Er was een oud-tante die ‘sprak’. Maar ik geloofde er niet in.’’
Van Hulst maakte een installatie, een scherm dat kan ronddraaien. Op dat scherm worden tijdens de performance videobeelden geprojecteerd. Van Hulst filmde zichzelf in een vierkante box. Daarin laat hij zich letterlijk alle kanten opvallen. ,,Vallen en opstaan is een constant gegeven in dit stuk”, zegt hij. De kunstenaar tuimelt tijdens de voorstelling op het scherm door de zaal. ,,Eigenlijk zijn er drie spelers op de vloer’’, zegt David.
Het maken van de voorstelling is voor dichter en videokunstenaar een boeiend proces. Ze leren veel over zichzelf, en ook van elkaar. Normaal gesproken staat een videokunstenaar ergens achter de schermen aan de knoppen te draaien. Nu zijn alle ogen op Van Hulst gericht. ,,Dat vind ik best spannend.’’ En hoewel Bruinja gewend is in zijn eentje op een podium te staan en zijn poëzie voordraagt, is optreden in Tuimelaar van een andere orde. ,,We spelen geen rol, maar zijn onszelf. We reageren op elkaar en dat kan steeds weer anders zijn. Ik voel me best wel kwetsbaar.’’
Want hoewel er zes hoofdstukken zijn, staat niets echt vast. Het thema is er, de woorden zijn er, het beeld is bekend, maar Bruinja heeft bijvoorbeeld de keuze uit een aantal verschillende teksten. ,,Het is maar net wat er op dat moment gebeurt. In de zaal en tussen ons. Het publiek merkt dat niet, maar tussen ons blijft het zo wel spannend.’’ Van Hulst: ,,We moeten onze intuïtie heel erg aanspreken en heel snel schakelen.’’ Wat gaan ze, hoe zeggen? Bruinja: ,,Voor mij is dat spannend, maar ook genot.’’
Beide performers beïnvloeden elkaar voortdurend, zeggen ze. Dat is niet alleen op het speelveld, maar ook in de voorbereiding gebleken. Dichter en videokunstenaar houden elkaar scherp. Van Hulst: ,,We jagen elkaar op. Zijn beide vrij koppig.’’ Bruinja: ,,Maar dat werkt wel.’’ De regisseur – David is ook dichter en komt uit de danswereld en is choreograaf – vergelijkt het stuk met een tango. ,,De patronen staan vast, maar de volgorde niet. Het is wat de ‘dansers’ er van maken. Zo is het met Tuimelaar ook.’’
Tuimelaar maakt deel uit van de Summer sessions van Explore the North. Voorstellingen in Zalen Schaaf in Leeuwarden op za (16.30 en 20.00 uur) en zo (14.00 en 16.30 uur). Na de laatste voorstelling, die in het Fries is, is er een vraag & antwoord met de makers.
Skip intro - flip recap - zes keer de liefde over en weer
Tuimelaar is een performance en een meditatie over de liefde waarin video, poëzie en installatie elkaar uitdagen. In zes afzonderlijke hoofdstukken ondervinden beeldend kunstenaar Jules van Hulst en dichter Tsead Bruinja wat mensen verbindt. Ze delen ervaringen over de omarming van en het verzet tegen de liefde. Dat kan gaan om de liefde binnen een vriendschap of een romantische relatie of de liefde voor iets hogers en ongrijpbaars, de mystieke liefde.
Als je Tuimelaar als een instrument ziet kun je zeggen dat hij rolt. Als je Tuimelaar als een gedrag ziet, kun je zeggen dat hij meebeweegt. Maar wat drijft hem aan? De handen van Van Hulst zou je kunnen zeggen of de woorden van Bruinja, maar dat is het niet. De liefde zet de zaak in beweging en maakt beide mannen de speelbal van een lot waar ze zich aan over moeten geven. Die strijd tussen verzet en acceptatie maakt Tuimelaar en geeft zwaartekracht aan alles op het speelvlak.
Tuimelaar is een productie van Explore the North, kunstenaar Jules van Hulst, dichter Tsead Bruinja, Wieger Steenhuis (showcontrols) en regisseur Annelie David.
Over de makers
Jules van Hulst (Nijmegen, 1984) is beeldend kunstenaar. Begonnen als schilder maar doorontwikkeld als mediakunstenaar. Zijn videowerk wordt vaak gecombineerd met een live aspect en zijn vertellingen zijn overwegend mystiek van aard. Van Hulst was 10 jaar lid van het internationaal geprezen Collectief 33 1/3. Daarmee ontwikkelde hij diverse muziektheaterperformances en site-specific installaties. Bekend van Blauwbaard (2011), bekroond met 3 sterren in The New York Times. In 2016 maakte Van Hulst zijn solodebuut met de content en regie van het openingsstuk van Classical Next en de productie Owen Wingrave (Opera Bastille.) Sindsdien heeft Van Hulst onder meer een korte film uitgebracht met Douwe Dijkstra, maar vooral de verbinding gezocht met de poëzie. https://www.julesvanhulst.com/cv
Tsead Bruinja (Rinsumageest, 1974) publiceerde sinds 2000 verscheidene bundels in het Fries en in het Nederlands. In de periode 2019-2020 was hij Dichter des Vaderlands, waarbij hij gedichten bij de actualiteit schreef en optrad als ambassadeur van de poëzie. Zijn recentste bundel is Springtij – gedichten over het leven met TBS (2020). Bruinja werkt op en naast het podium regelmatig samen met beeldend kunstenaars, muzikanten typografen en vormgevers. Zijn werk is niet alleen in boeken maar ook op gebouwen, pleinen en in winkels te lezen.
Annelie David (1959, Keulen) is danser en dansmaker. Sinds 1982 leeft zij in Amsterdam. Na 2003 ontwikkelde zij zich als dichter. In 2004 werd David bekroond met de Dunya Poëzieprijs. Haar werk wordt regelmatig gepubliceerd in literaire tijdschriften. David debuteerde in 2013 met de bundel Machandel. Zij werkt regelmatig met dichters, beeldend kunstenaars en musici aan multimediale voorstellingen. Natuur speelt een prominente rol in haar poëzie; sinds 2020 is ze actief betrokken bij de beweging Klimaatdichters. Haar laatste bundel Schokbos (2020), genomineerd voor de longlist van de Grote Poëzieprijs 2021, verkent een ogenschijnlijk onschuldig natuurgebied, een bos dat als camouflage van een voormalig verboden terrein diende waar proeven met munitie plaatsvonden.
Wieger Steenhuis (Emmen, 1982) is 3D-ontwerper/animator, colorist en developer. Hij werkt zowel beeldend als met technisch digitaal maatwerk aan zeer uiteenlopende (theater)producties en installaties. Ook is hij colorist aan verschillende documentaires en korte films. Van 2009 t/m 2014 ontwikkelde en co-produceerde hij het korte film- en videokunstfestival Beeldbuis. Recentelijk werkte hij aan Deep Ocean (2020, Vis à Vis/Blauwe Uur), Heimat Neuhof (2020, Silas Neumann) en Oorlogswinter (2020, De Jonge Honden). https://amdavd.wixsite.com/annelie-david
Vijf schrijvers werden door Museum Het Valkhof en Wintertuin uitgenodigd te schrijven bij tentoonstelling De Pest. Het Valkhof gaf er prachtige poëziekaarten van uit, verkrijgbaar in combinatie met een museumbezoek. Lees de gedichten op de website:
een dorstige fanaat naarstig op zoek naar likes van god
die na drieëndertig en een halve dag marcheren
overijverig aan zijn pogrom begint
met dien verschil dat de vers gebacilleerde vlo
zich niet door een geestverwante boeteling vooraf
met steriele naald wonden laat prikken in de rug
om zo het succes van de gesel
te bespoedigen
geen vlo vlooit ooit de vlo
rat en bacil hebben iets meer nut
het zijn de puinruimers van de natuur
die de waanzin van zelfkastijding tuchtroede
en religieuze verkleedpartijtjes
waar de klan een puntje aan kan zuigen
bespaard is gebleven
lang leve bacil vlo en rat
en iets minder hoera of joechei voor het schip
dat hen italië binnenvoer
en uiteindelijk de immer
voor luchtfietserij bevattelijke medemens
op linke ideeën bracht
Rattenkoning (1907)
Een rattenkoning is een zeldzaam fenomeen waarbij de staarten van ratten zo sterk verstrengeld zijn, dat de dieren niet meer los van elkaar kunnen komen. Vanaf de middeleeuwen gelooft men dat de vondst van zo’n rattenkoning een voorbode is voor een pestuitbraak. Dit is niet eens zo’n vreemde gedachte, aangezien wij nu weten dat ratten de belangrijke gastheren zijn van de pestbacterie Yersinia pestis.
Vier eeuwen lang was Europa in de greep van de pest. De Zwarte Dood, zoals de ziekte soms ook wordt genoemd, maakte tientallen miljoenen slachtoffers. Museum Het Valkhof laat in De Pest zien hoe een van de meest verwoestende infectieziekten die ooit de wereld teisterden zijn sporen heeft nagelaten in kunst en samenleving. Met meer dan 200 werken van kunstenaars als Gabriël Metsu, Albrecht Dürer, Erwin Olaf en Berlinde De Bruyckere en schrijvers als Dante Alighieri, Giovanni Boccaccio en Albert Camus verbindt het museum de geschiedenis van de pest met de actualiteit. Niet eerder werd in Nederland een tentoonstelling van deze omvang aan dit onderwerp gewijd.
Was te gast bij Met het oog op morgen gisteren op Radio 1
Journalist en schrijver Flip van Doorn ging op reis door Friesland. Hij doorkruiste de provincie en ging op zoek naar de verhalen en mythes en kwam daarbij ook ver buiten Friesland terecht. Het reisverslag van zijn elf tochten schreef hij op in een kloek boek: De Friezen, een geschiedenis. En echte Fries, Tsead Bruinja, geeft zijn visie op het boek.
X heet de hoofdpersoon in vrijwel alle gedichten in springtij. gedichten over leven met tbs van Tsead Bruinja, die nog even Dichter des Vaderlands is. De ene x is de andere niet, want alle gedichten vertellen het levensverhaal van een terbeschikkinggestelde. Zo is er x in ‘x houdt de dagen bij’ die al 27 jaar vastzit en bijna 60 is. Hij houdt de dagen bij. Zijn vader van 83 zal nooit meer op bezoek komen en op de tv veroudert iedereen terwijl hij er bij zit.
De x in ‘x rekende af met de verkeerde persoon’ mag af en toe op verlof en gaat dan naar het strand waar hij zichzelf leegloopt, een mooie toespeling op het leeglopen dat verdachten soms doen tijdens een bekentenis. Het woeste beuken van de zee maakt hem nietig en onvatbaar.
x vergelijkt het springtij met zijn erge woede hij rekende af met de verkeerde persoon
Al sinds 1974 zit deze x in het circuit. Hij heeft zoveel therapie gehad dat hij niet meer weet wat zijn problemen zijn. Wordt zijn terbeschikkingstelling (tbs) niet opgeheven omdat hij ‘onvatbaar’ is? In zijn relatie met de getijden is hij misschien ‘nietig’, maar het woeste beuken van de zee voedt misschien wel zijn woede. Wat gebeurt er als zijn woede zich weer tegen de verkeerde of misschien dit keer de juiste persoon keert?
In Somalië at de x uit ‘Daarna werd x ziek in zijn hoofd’ met zijn neus. Als de 10-jarige jongen honger had, ging hij onder het raam van een restaurant staan om zijn honger te stillen met etensgeuren. Na een ontmoeting met ‘dikke jezus’, een chauffeur die hem tijdens het liften van Zuidlaren naar Groningen oppikt, wordt x ziek in zijn hoofd. ‘nu zit ik hier’. Wat er tussen x en de dikke jezus is gebeurd, blijft onduidelijk.
De p beheerst het begin van het gedicht ‘x het engels en de preacherman’. Plastic, praten, picknicktafel, preacher en plannen culmineren in
plannen is net als rataplan ratten ze komen zo snel op de geur van kaas af dan val je in de val voor muisjes is hetzelfde tegenwoordig speelt iedereen met muisjes achter de computer de nieuwe vogelkooi is mooi kanarie canarische eilanden blackbird allemaal zingen ze zo mooi hier
‘Documentairepoëzie’, noemt Bruinja de gedichten die hij afgelopen zomer schreef na gesprekken met tbs’ers en hun behandelaars die hij op uitnodiging van de Pompestichting voerde. Bruinja zegt dat hij de tbs’ers zoveel mogelijk zelf, in hun eigen taal, aan het woord laat in zijn gedichten. Zijn rol zou beperkt gebleven zijn tot het luisteren naar de veroordeelden, het noteren van de gesprekken, het achteraf ordenen van wat hem werd verteld en het verslag doen. Ik geloof daar geen woord van. Dat Bruinja goed heeft geluisterd naar zijn gesprekspartners en wat zij verteld hebben op een niet-veroordelende, je zou misschien zelfs kunnen zeggen, een empathische en ethische, manier in zijn gedichten heeft verwerkt, is evident. Maar hier is een dichter aan het woord en niet een groep tbs’ers.
De veelstemmigheid die in springtij te horen is, is niet die van achttien verschillende mensen die hun levensverhaal vertellen. Wat je hoort is een zeer bekwame dichter. Met een geweldig gevoel voor ritme (neem de beginwoorden van de verzen in ‘x weet het ook niet meer’: ik/dat, ik/dat, ik/ik, ik/ik, ik/dat/dat, ik/ik, ik) en zonder enig pathos voert Bruinja ons de binnenwereld van tbs’ers in en confronteert ons met onze vooroordelen en angsten.
Wat opvalt aan springtij is de rust waarmee Bruinja de levensverhalen van de terbeschikkinggestelden vertelt. Die rust levert een interessant contrast op met de heftigheid van de verledens van de hoofdpersonen en de – zelden genoemde – vreselijke misdaden die zij hebben gepleegd.
De beheerstheid die Bruinja in springtij toont, staat ook in schril contrast met de felheid waarmee de dichter in ‘eind maart’ de partijleiders van de VVD, PvdA (inmiddels afgetreden) en het CDA veroordeelt vanwege de kindertoeslagaffaire, het voorlaatste gedicht dat hij als Dichter des Vaderlands schreef. Dat veroordelen is niet alleen moreel, maar ook letterlijk. Het lyrische ik veroordeelt Rutte, Asscher en Hoekstra tot een werkstraf. Het ik trekt de mannen, die allemaal de voornaam Mark hebben gekregen: Mark Rutte, Mark Asscher en Mark Hoekstra, een oranje hesje aan. Een enkelband hebben ze al om als ze de schaftkeet betreden. Mark Wiebes en Mark Weekes fietsen langs. Waar de x die gebruikt wordt om alle vertellende tbs’ers te anonimiseren van respect getuigt, is het ombenoemen van alle verantwoordelijke politici tot ‘Mark’ snoeihard. Een Mark wil je nu niet zijn, lijkt het ik te zeggen.
De herhaling van Mark is ook op te vatten als kritiek op de verantwoordelijke politici die toelieten dat ambtenaren van de Belastingdienst juist mensen met een buitenlands klinkende achternaam en een dubbele nationaliteit uitkozen en die vervolgens voor fraudeur uitmaakten en in de afgrond stortten. De machthebbers die niet voor hun burgers opkwamen (omdat ze van kleur waren en ‘anders’ heetten?) heten nu allemaal Mark en worden omgeschoold tot plantsoenendienstmedewerkers. Van die opgelegde naamsverandering gaat iets dehumaniserends uit, net als van het gedwongen schoffelen in uniforme oranje hesjes. Het ik betaalt de verantwoordelijken met gelijke munt terug. Ze moeten zich net als hun slachtoffers verzoenen met een mindere toekomst (veel van de kindertoeslaggedupeerden waren vanwege hun schulden gedwongen te stoppen met hun studie) en leren leven met het stigma dat aan hen kleeft.
Tsead Bruinja wordt binnenkort opgevolgd door een nieuwe Dichter des Vaderlands die de komende twee jaar de actualiteit mag becommentariëren. Ik zal ‘m missen.
Tsead Bruinja over zijn positie als Dichter des Vaderlands: ,,Het was een mooie tijd. Om er bovenop te zitten en te reageren, en misschien nog wat breder naar Nederland te kijken. Tsead Bruinja zwaaide vorige week af als Dichter des Vaderlands, ten gunste van Lieke Marsman. We kijken met hem terug op zijn Dichterschap. En wat is eigenlijk de taak van poëzie?
Noem het maar toeval. De wisseling van de wacht bij het Dichterschap des Vaderlands viel vorige week zo ongeveer samen met een van de indrukwekkendste voorbeelden van poëzie in de openbaarheid, van wat een gedicht wel niet kan doen.
Het felgele Prada-jasje van de jonge zwarte dichteres Amanda Gorman ging de wereld over bij de inauguratie van de nieuwe Amerikaanse president Joe Biden, en haar voordracht des te meer. Het ging om de uitzichten op hoop en verandering die ze schetste in haar lange gedicht The Hill We Climb , maar net zo goed om de meeslepende manier waarop ze haar woorden tot leven bracht, de ritmische cadans die ze deze taferelen meegaf, de indrukwekkende beelden die ze liet dansen met haar stem. Poëzie: het deed er toe, misschien wel meer dan ooit.
,,Wat ook zo ontroert”, zegt Tsead Bruinja (1974, Rinsumageest), ,,is dat daar zo’n jonge, krachtige vrouw staat, nog los van de kleur. De kracht van de jeugd. Ze wil begrijpen hoe het zit. Het is hoopvol, mooi om te zien. Heel wat anders dan relschoppers die winkelruiten inslaan.”
Gormans gedicht deed Bruinja denken aan Howl van Allen Ginsberg
Het gedicht van Gorman deed Bruinja erg denken aan het beroemde Howl (1955) van Beat-dichter Allen Ginsberg. ,,Een lang gedicht, waarin een boel gezegd wordt. Dingen die op dat moment spelen. Mijn eerste gedicht als Dichter des Vaderlands, Voor volk en moederland , was erg geïnspireerd door de ritmes van Howl , dus daar zie ik wel overeenkomsten in. En het gaat terug op Walt Whitman, in die lijn moet je het zien.” Hij lacht. ,,Nu noem ik natuurlijk wel weer twee witte mannen. Ik zou ook Langston Hughes kunnen noemen natuurlijk”, de zwarte Amerikaanse dichter en activist.
Daar stuit hij zomaar even op een gevoelig punt. Deze vorm van ‘poëzie hardop’, spoken word die vandaag de dag eerder floreert op podia dan in de kaft van een bundel, heeft een sterk niet-westerse inslag. ,,Vaak gemaakt door mensen met een niet-westerse achtergrond. Maar ja, de ritmes van Walt Whitman kwamen uit bijbelvertalingen. Is dat westers? Zoiets vraagt meer onderzoek, en ik ben geen letterkundige. Ja, eigenlijk wel” – hij studeerde Engels.
Zo groot is de tegenstelling nu ook weer niet, wil hij maar zeggen. Het gaat niet meer om de eenzame, stoffige witte man, rijmend en treurend op zijn spreekwoordelijke zolderkamer, versus jonge, hippe, zwarte, vrouwelijke woordkunstenaars die heel zichtbaar de podia bestormen.
,,Heeft die ooit bestaan, de dichter op zijn zolderkamertje? En wat is daar mis mee? Er zijn geweldige dingen gemaakt op zolderkamertjes.” Toch is Bruinja zelf een dichter van het slag dat heus werk maakt van zijn voordracht in het openbaar, waarmee het genre als vanzelf weer teruggeworpen wordt op zijn orale tradities.
En vooral in de twee jaren van zijn Dichterschap des Vaderlands maakte hij zich wel degelijk druk over maatschappelijke onderwerpen – dat hoort ook bij die functie. Wat hij zegt over het gedicht van Amanda Gorman, ,,zo’n lang, stevig gedicht, geschreven bij de actualiteit, kan een heleboel kanten van zo’n probleem weergeven”, gaat eigenlijk ook op voor zijn eigen werk, in die functie tenminste.
Gedicht over de kindertoeslagenaffaire
Boos, boos, wat is boos. Neem nou Fiets ‘m d’r in Mark , zijn laatste gedicht als Dichter des Vaderlands, waarin hij zich druk maakt over de kindertoeslagaffaire. ,,Daarin zeg ik toch ook ‘Een trap na wil ik je niet geven Mark’. Het is eerder frustratie. Die man heeft het misschien ook allemaal gedaan met de beste bedoelingen. Hij is niet de antichrist of zo. Maar wat mij frustreert is dat als zo’n man al zo lang op die stoel zit, dat het lijkt alsof het niet anders meer kan. Dat mensen er zo aan gewend zijn dat hij het moet doen, dat ze het idee krijgen dat het helemaal verkeerd komt als ze links stemmen.”
Fiets 'm d'r in Mark, Bruinja's laatste bijdrage als Dichter des Vaderlands
Tsead Bruinja is net een week Dichter-des-Vaderlands-af. ,,Ik ben nog aan het uitrennen, of hoe heet dat in de atletiek.” Zo’n avondklok en al dat gedoe eromheen, ja, dat krijst om een gedicht, fel en bevlogen. Dat gaat dan best jeuken. Als ik hem spreek, is hij net bezig met een gedicht in opdracht van een Radio 1-programma. Maar aan de andere kant: ,,Ik wil mijn opvolger ook weer niet in de weg staan.”
Maatschappelijke betrokkenheid of niet, een gedicht is hoe dan ook iets anders dan een pamflet. ,,Ook al is zo’n uitspraak op zichzelf al een pamflet.” Bruinja vertelt over de imbongi , de traditie van de ‘lofdichters’ uit de Zuid-Afrikaanse Xhosa-stam die, geïnspireerd door de traditie van de voorouders, de onderwerpen van hun werk ook heus wel bekritiseren. Bij de inauguratie van Nelson Mandela als president van Zuid-Afrika deed zo’n lofdichter zijn kleurrijke ding, in vol ornaat.
,,Dat is echt politiek, echt op de snufferd. Ik zou het wel willen, in de Tweede Kamer een gedicht voordragen.” Hij moet denken aan wat schrijver Joost Oomen, afkomstig uit IJsbrechtum en ooit universiteitsdichter te Groningen, verkondigde bij de inauguratie van Bruinja’s opvolger als Dichter des Vaderlands, Lieke Marsman. Oomen wilde Bruinja wel naar de maan hebben, in een ruimteschip.
,,Ja, stuur maar een dichter naar het Space Station, laat die er maar op reflecteren. Maar mij niet, ik heb hoogtevrees en ben snel benauwd in kleine ruimtes.”
Ook dichter bij de grond is dat toch zijn taak, als dichter en als Dichter des Vaderlands (toen hij dat nog was): reflecteren. ,,Ik lees me in”, zo omschrijft hij zijn werkwijze. ,,Ik ben altijd al een krantenlezer geweest. Ik wil alle kanten van het verhaal kennen, ik wil analyseren. Anders wordt het te plat.”
De opdracht van de Dichter des Vaderlands is vrij ruim: dicht bij de actualiteit. ,,Verder moet je het helemaal zelf weten. Maar de actualiteit heeft vaak een politieke component, dus de kans is groot dat je daar wat over zegt.” Al hangt het ook weer van de persoon af. Een Nyk de Vries, Dichter van Friesland, vat zijn taak aanzienlijk minder politiek op. ,,Nyk heeft geschiedenis gestudeerd”, grijnst Bruinja, ,,die heeft meer inzicht.”
Ja, wie is Tsead Bruinja om ergens iets over te zeggen? ,,Mensen zeggen dat wel: ‘Je bent toch geen deskundige’. Ik vind dat dikke bullshit. Ik laat me niet vertellen wat ik moet doen. Je kunt overal over schrijven, de natuur, weet ik wat. Nu, politiek is ook deel van de natuur. Het is allemaal materiaal.”
Eenmaal op Lucky TV
Toch komt het mede door die politieke component dat het landschap der poëzie er anno 2021 heel anders bij ligt dan twintig, zelfs tien jaar geleden. Poëzie is ook nog eens veel zichtbaarder: op de podia, op de sociale media, op radio en televisie, in de krant (het werk van de Dichter des Vaderlands verschijnt in NRC Handelsblad ), op muren en aanplakbiljetten. Bruinja vond het al heel wat toen hij een keer langs kwam in Lucky TV .
Poëzie anno nu lijkt wel veel te groot dan het benauwde kader van een bundel – oplage gemiddeld: een paar honderd. Is dat niet onderhand een verouderd medium voor zo’n vitaal genre? ,,Absoluut niet”, en door de telefoon hoor ik zijn hoofd schudden. ,,Dat zou je ook niet zeggen over de roman, toch? Er zijn podia bij gekomen.” En dichters. ,,Is dat dan de mainstream ?” Maar wat zegt dat nog?
Het Dichterschap des Vaderlands heeft Tsead Bruinja wel wat gebracht, ja, ook in inhoudelijke zin. ,,Het was een mooie tijd”, zegt hij. ,,Om er bovenop te zitten en te reageren, en misschien nog wat breder naar Nederland te kijken.” Hij wordt nu ook gevraagd voor projecten waarbij het niet direct gaat om l’art pour l’art : poëzie naar aanleiding van gesprekken met tbs’ers bijvoorbeeld (bundel: Springtij ) en voor het Herinneringscentrum Kamp Westerbork, stichting Achmea Slachtoffers en Samenleving.
,,Je krijgt er een bredere blik van”, meent hij, ,,een andere manier van identificeren met de gemeenschap. Je krijgt een andere band, met het onderwerp en met de mensen. Dat vind ik mooi, ja.”
Een opleiding tot dichter?
Het is de plicht en de verantwoordelijkheid van de dichter. En die is net even anders dan als je het in de kroeg ergens over hebt, en zelfs anders dan die van de journalist. Al is die werkwijze – materiaal verzamelen, analyseren, reflecteren – ook weer niet hemelsbreed verschillend.
Om zijn stellingname te verduidelijken neemt Bruinja even een omweg, langs zijn activiteiten als poëziedocent op kunstacademie Artez, in Arnhem. ,,Ik weet niet of dat wat voor mij was geweest, een opleiding tot dichter, maar goed.” Hij laat zijn studenten ook commentaar geven op elkaars werk. Ook schriftelijk, juist schriftelijk.
,,Dat vinden ze dan heel moeilijk. ‘De een zegt dit, de ander dat’, zeggen ze dan. Maar dat is nou juist het punt. Leer om te gaan met die verschillende perspectieven. Zoek de verbinding, daarmee, en met de mensen. Dat is het halve werk. Dat is de verantwoordelijkheid van de dichter, en van de mens. Om niet in meningen vast te lopen.”
Dus dat is het? De taak van de poëzie? ,,Niet een taak. Een noodzakelijk bijproduct.”
De Dichter des Vaderlands werd in 2000 geïntroduceerd en wordt sinds 2017 steeds voor twee jaar benoemd. De keuze komt tot stand tijdens een aantal bijeenkomsten van een comité dat uit dichters, en lezers bestaat en uit een afvaardiging van de partners die het Dichter des Vaderlandschap in Nederland vormgaven, te weten NRC Handelsblad, Poetry International en de Poëzieclub.
Met nieuw werk van Eppie Dam, Arjan Hut, Elske Kampen, Janneke Spoelstra, Geart Tigchelaar, Nyk de Vries, Baukje Wytsma en Tsead Bruinja
Leeuwarden, 28 januari 2021 – Op 28 januari, Nationale Gedichtendag, hebben Merk Fryslân en Leeuwarden UNESCO City of Literature in Leeuwarden het gezamenlijke project ‘Wjerspegelje’ gelanceerd. In Post-Plaza werd het nieuwste gedicht van Dichter fan Fryslân Nyk de Vries onthuld, dat hiervan deel uitmaakt. ‘Wjerspegelje’ benut het verplichte 20-seconden-handenwasmoment om Friese dichters een nieuw podium te geven.
glas is altijd vloeibaar bracht de ruiter ons bij. kijk naar de ramen van dit lokaal; bovenaan minder dik. alles in het heelal is in beweging, zei hij ook, niets is niet onderweg naar een vorm van stilstand. zijn paradoxen werden heilige pubermantras, zaterdagse kroegfilosofie. helder van geest en de helft wijzer leerde ik later dat glas moleculair rommelig is. de deeltjes verschuiven licht. als je het flesje pils niet al te hard uit je klauwen laat donderen, buigt het.
tsjok wûnder
glês is altyd floeiber, brocht de ruiter ús by. sjoch nei de ruten fan dit lokaal;boppe-oan minder dik. alles yn it hielal is yn beweging, sei er ek, neat is net ûnderweis nei in foarm fan stilstân. syn paradoksen waarden hillige pubermantra’s, in sneonske kroechfilosofy. helder op ’e tried en de helte wizer learde ik letter dat glês molekulêr rommelich is. de dieltsjes ferskowe licht. ast it fleske bier net al te hurd út ’e klauwen rûgelje litst, bûcht it.
Voor het project deed Martin Cnossen, directeur Merk Fryslân, inspiratie op in Zwolle: “Ik zag daar het project Weerspiegelen, waarbij op spiegels in horecagelegenheden gedichten zijn aangebracht. Je koppelt zo steun aan de gastvrijheidssector aan cultuuraanbod voor bezoekers. Het leek mij mooi om daar twee aspecten aan toe te voegen: het bieden van een nieuw podium aan Friese dichters én het zichtbaarder maken van de Friese taal.” Merk Fryslân zocht de samenwerking op met Leeuwarden City of Literature. Ernst Bruinsma, zakelijk leider: “Wij vragen dichters of ze – als betaalde opdracht – een of twee gedichten willen schrijven, speciaal voor dit project. Het levert enthousiaste reacties en mooie gedichten op. De eerste veertien zijn nu zichtbaar. De komende maanden wordt dat uitgebouwd tot in totaal vijftig gedichten.” Van alle Friese gedichten wordt een Nederlandse vertaling gemaakt. Wie de QR-code naast een gedicht scant, komt bij deze Nederlandse vertaling terecht.
“Waarm hert”
De provincie Fryslân is al vanaf de ideefase betrokken en draagt financieel bij. Gedeputeerde Sietske Poepjes: “Dit binne barre tiiden. De hannen waskje is altyd in goed idee en at jo dan ûnderwilens ek noch in Frysk gedicht lêze kinne, dan ha jo in waarm hert en skjinne hannen!". In overleg met de provincie is besloten om juist in deze tijd geen bijdrage te vragen aan de deelnemende bedrijven. De totale kosten worden via een subsidie van de provincie en de budgetten van Merk Fryslân gefinancierd. Een groot gedeelte van het budget gaat naar de dichters en vertalers.
Uitbreiding rest provincie
De eerste gedichten zijn vanaf nu zichtbaar voor gasten van acht overnachtingslocaties in Leeuwarden. Naast Hotel Grand-Café Post-Plaza gaat het om Hotel ’t Anker, Oranje Hotel, Notiz Hotel, WestCord WTC Hotel Leeuwarden, Hotel Campanile, Boutique Hotel Catshuis en Ster Boutique B&B. Het project wordt de komende tijd uitgebreid naar andere (horeca)locaties in de rest van de provincie.
‘Wjerspegelje’ past goed bij Merk Fryslân, omdat het belangrijk is om bezoekers aan de gastvrijheidssector in Fryslân in aanraking te laten komen met de Fryske taal. Ook sluit het naadloos aan bij de doelstelling van Leeuwarden UNESCO City of Literature om literatuur zo zichtbaar en toegankelijk mogelijk te maken.
Vandaag begint de poëzieweek met het thema 'samen'! In het kader hiervan organiseren we op Valentijnsdag een live KB-Café: Geef me de liefde!
Hoe zit de liefde door de eeuwen heen vervlochten door de Nederlandse literatuur en dichtkunst? Dit thema wordt besproken tijdens het webinar, mét de favoriete gedichten voorgedragen door Tsead Bruinja Heidi Koren en Anne Vegter.